معارفی از جزء بیستم قرآن کریم
سه شرط کلیدی برای استجابت دعا
أَمَّن یجُِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ (62- نمل)
[آیا آن شریکان انتخابى شما بهترند] یا آنکه وقتى درماندهاى او را بخواند اجابت مىکند
و آسیب و گرفتاریش را دفع مىنماید؟
قید «اضطرار» براى این است که در حال اضطرار، دعاى دعاکننده از حقیقت
برخوردار است و دیگر گزاف و بیهوده نیست؛ زیرا تا آدمی درمانده و مضطر نشود،
دعایش آن واقعیت و حقیقتی که در حال اضطرار دارد را ندارد و این خیلى روشن است.
قید دیگرى که براى دعا آورده این است که فرموده: « إِذَا دَعَاهُ ؛ وقتى او (خدا)
را بخواند»، و این براى آن است که بفهماند خداوند متعال وقتى دعا را مستجاب مىکند
که دعا کننده به راستى او را بخواند؛ نه اینکه در دعا رو به خدا کند و دل به اسباب
ظاهرى داشته باشد و این وقتى صورت مىگیرد که امید دعا کننده از همه اسباب
ظاهرى قطع شده باشد؛ یعنى بداند که دیگر هیچ کس و هیچ چیز نمىتواند گره از کارش
بگشاید. آن وقت است که حقیقتا متوجه خدا مىشود و در کمال صداقت تنها او را مىخواند.[1]
دو نکته ای که از آیه به دست می آید:
1. از شرایط استجابت دعا آن است که حال دعا کننده حال اضطرار باشد؛ یعنی تمام
درهاى عالم اسباب به روى خود بسته شده و کارد به استخوانش رسیده بیند و یقین
داشته باشد تنها کسى که مىتواند قفل مشکلات او را بگشاید و بنبستها را بر طرف سازد،
تنها و تنها ذات پاک خداوند است و نه غیر او.[2]
2. سه شرط «حالت اضطرار دعا کننده»؛ «توجه و خواندن اختصاصی خداوند
متعال بدون توجه به غیر او» و نیز «سوء بودن وضعیت موجود»، سه شرطی هستند
که بنابر همین آیه کریمه در صورت محقق شدن هر سه آنها با هم، دعا مستجاب خواهد شد.
تعیین تکلیف برای خدا ممنوع!
فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلىَّ إِلىَ الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنىِّ لِمَا أَنزَلْتَ إِلىََّّ مِنْ خَیرٍْ فَقِیرٌ(24- قصص)
پس موسى، دامهای آن دو را آب داد؛ سپس به سوى سایه برگشت و گفت: پروردگارا!
به آنچه از خیر بر من نازل مىکنى، نیازمندم.
وقتی موسی(ع) بعد از چند روز سفر با پای پیاده به شهر مدین رسید در بدو
ورود اجتماع جمعیتی چوپان که برای آب دادن به دامهایشان بر سر چاهی تجمع کرده
بودند توجه اش را جلب کرد. همانجا دو دختر جوان را دید که با فاصله ایستاده و در
انتظار خلوت شدن دور چاهند تا برای گوسفندانشان آب بکشند. موسای خسته، گرسنه
و بی جا و مکان برای رضای خدا به پیش رفت و برای آن دو از چاه آب کشید. بعد آمد
و زیر سایه ای نشست و این جمله را به خدا عرض کرد که: «رَبِّ إِنىِّ لِمَا أَنزَلْتَ إِلىَّ
َّ مِنْ خَیرٍْ فَقِیرٌ»؛ هر خیرى که بر من فرستى به آن نیازمندم.[3]
نکته قابل توجه در این دعا این است که موسی(ع) با وجود نیازهای متعدد اعم
از مسکن، خوراک، همسر و از همه مهمتر محل امنی که بتواند از دست فرعونیان
در امان بماند و نیازهای دیگر؛ اما هیچ کدام از اینها را بر زبان جاری نکرد و فقط
از خداوند متعال طلب خیر کرد. که یعنی خدایا تو بهتر و بیشتر از من عالم به نیازمندیهای
من و توانا به برآوردن آنهایی و نیز جز خیز از تو نازل و صادر نمی شود. حال که
اینگونه است من نسبت به آنچه که به خیر و صلاح من است اعلام نیاز می کنم.
ادب دعای موسی این است که یک: تقاضایی از خدا نکرد؛ بلکه فقط اعلام نیاز کرد
. دو: برای خدا تعیین تکلیف نکرد به اینکه اشاره به کار خاصی کند و از خدا بخواهد
که آن را برایش انجام دهد. سه: در آن اعلام نیازی هم که کرد تنها نیازمندی اش به
هر آنچه که برایش خیر است را به خدا عرض کرد.
پس ادب در دعا این شد که بگوییم: خدایا! ما سراسر نیازیم و تو عالم و توانا به آن
نیازها؛ گر صلاح است هر چه خیر ماست به ما عنایت کن. نکته دیگر آنکه از تعیین
مصداق و اصرار بر خواسته پرهیز کنیم چرا که « عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ»
و حال آنکه «وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»[4] اگر ما کار را به خداوند عالم خیر واگذار
کردیم یقین کنیم که جز خیر نصیبمان نخواهد شد.
عاقبت پیروی از دل
فَإِن لَّمْ یَسْتَجِیبُواْ لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیرِْ
هُدًى مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یهَْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ(50- قصص)
پس اگر پاسخ تو را ندادند بدان که آنها فقط تابع تمایلات نفسانى خویشند و
هیچکس گمراهتر از آن نیست که پیرو هواى خویش است و از رشد و هدایت
الهى محروم است. بی شک، خدا مردم ستمکار را هدایت نمىکند.
در این آیه رابطه گمراهی و هواپرستی با صراحت بیان شده و حتى گمراهترین
مردم گروهى معرفى شدهاند که رهبر خود را هواى نفس خویش قرار دادهاند که این
عده هرگز از هدایت الهى بهره نخواهند برد. علت این است که هوای نفس چون پرده
ضخیمی مانع دید عقل می شود و قدرت درک حقایق را از او می گیرد.
در روایات، آیه فوق به کسانى تفسیر شده است که امام و رهبر الهى را
نپذیرفتهاند و تنها به آراى خویش تکیه مىکنند.[5]
این روایات که از امام باقر و امام صادق و بعضى دیگر از ائمه هدى علیهم السلام
نقل شده در حقیقت بیان مصداق روشن این آیه است. به تعبیر دیگر، انسان نیازمند
به هدایت الهى است؛ این هدایت گاهى در کتاب آسمانى منعکس مىشود و گاه در
وجود پیامبر و سنت او و گاه در اوصیاى معصومش و گاه در منطق عقل و خرد.
مهم آنست که انسان در خط هدایت الهى باشد و نه هواى نفس، تا بتواند از این
انوار هدایت بهرهمند گردد.[6]
روح قارونی در فرهنگ ما
قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلىَ عِلْمٍ عِندِى (78- قصص)
قارون با همان تکبرى که ناشی از ثروت بی حسابش بود چنین گفت: من این ثروت
را به وسیله علم و دانش خودم به دست آورده ام.
قرآن کریم ابتدا با ترسیم شخصیت قارون او را معرفی کرده و بعد دلیل انحراف او را
بیان می کند تا ما و هر شنونده دیگر مراقب این خطر فکری بوده و خود را از آن حفظ کنیم.
در دو آیه قبل آمده: «إِنَّ قارُونَ کَانَ مِن قَوْمِ مُوسىَ فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَ ءَاتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ
مَا إِنَّ مَفَاتحَِهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُوْلىِ الْقُوَّةِ »؛ قارون از قوم موسی(ع) بود که بر حقوق
آنها تجاوز کرد، و ما آنقدر به او گنج و ثروت دادیم که حمل کلیدهاى آنها جماعتى
نیرومند را خسته مىکرد.
آنگاه که مومنین قومش از در نصحیت وارد شده و به او گفتند: آنچه تو از مال
و ثروت داری همه را خدا به تو داده و احسان و فضلى از او به توست در حالی
که تو خود می دانی که استحقاق چنین ثروت هنگفت را نداشتی؛ پس تو هم با انفاق
بخشی از آن به مردم نیازمند، خانه آخرتت را آباد کنی و با تکبر و طغیان در زمین،
فساد نکنی.(مضمون آیه 77) او در پاسخ آنها اساس استدلال آنها را خطا خواند و
گفت: به شما مربوط نیست که من با ثروتم چه می کنم. آنچه من دارم احسان خدا
نیست تا در راه او خرج کنم؛ من همه اینها را من با علم و کاربلدی خود به دست
آورده ام؛[7] من خودم زحمت کشیده ام، رنج بردهام، خون جگر خوردهام تا این
ثروت را اندوختهام. با این منطق بود که او سر به طغیان گذاشت و ضمن اعلام
بی نیازی از خدای متعال، نهایت بی رحمی را نسبت به بندگان خدا روا داشت.
ادعای ایمان، بی امتحان نمی ماند
أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَْکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ(2) وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ
مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ(3- عنکبوت)
آیا مردم گمان کردهاند، همین که بگویند: ایمان آوردیم، رها مىشوند و آنان
[به وسیله جان، مال، اولاد و حوادث] مورد آزمایش قرار نمىگیرند؟ در حالى
که یقیناً کسانى را که پیش از آنان بودند، آزمایش کردهایم [پس اینان هم بىتردید
آزمایش مىشوند]، و بىتردید خدا کسانى را که [در ادعاى ایمان] راست گفتهاند
مىشناسد، و قطعاً دروغگویان را نیز مىشناسد.
آیه هشدار به کسانی است که گمان می کنند به صرف گفتن شهادتین و ادعای ایمان از
امتحان الهی و سختی های آن رسته اند و بی زحمت بهشت در انتظار آنهاست. این آیه
خط بطلان بر چنین تصور غلطی کشیده و می فرماید: آیا مردم گمان کردهاند به صرف
اینکه بگویند ایمان آوردیم دیگر با بلاها و مصیبتها آزمایش نمىشوند؟ آزمایشى که
با آن آنچه در نهان دارند از صدق و کذب آشکار شود؟
