زهد و ایثار و همدردى

یکى از فلسفه‏هاى زهد «ایثار» است. ایثار یعنى دیگران را بر خویشتن مقدم داشتن و خود را براى آسایش دیگران به رنج افکندن.

زاهد ساده و با قناعت زندگى مى‏کند و بر خود تنگ مى‏گیرد تا دیگران را به آسایش برساند. او محرومیت و گرسنگى و رنج و درد را از آن جهت تحمل مى‏کند که دیگران بر خوردار و سیر در آسایش زندگى کنند. ایثار از عالى‏ترین اوصاف انسانى است که تنها انسانهاى بسیار بزرگ به آن مرحله صعود مى‏کنند.

على‏علیه السلام مى‏فرماید: «الایثار غایة الاحسان‏» (ایثار نهایت نیکوئى است و برترین همه نیکیهاست).

باز فرمود: «الایثار شیمة الابرار» (ایثار خصلت نیکوکاران است).

باز فرمود: «من شیم الابرار حمل النفوس على الاثار»  (از خصلت‏هاى نیکوکاران است واداشتن نفسهاى خود بر ایثار، یعنى برگزیدن دیگران بر خود و دادن چیزى به ایشان با وجود حاجت‏خود به آن).

قرآن مجید عالیترین نمونه ایثار را در سوره «هل اتى‏» در داستان ایثاار على‏علیه السلام و خاندان گرامیش به نمایش گذاشته است، على‏علیه السلام و حضرت زهراعلیهاالسلام و فرزندانشان آنچه از خوردنى در اختیار داشتند -که جز چند قرص نان نبود- با کمال نیازى که بدان داشتند تنها به خاطر رضاى خدا در سه روز متوالى به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند، این بود که این داستان که پرشکوهترین مظاهر جمال و جلال انسانیت را بازگو مى‏کند، در آیات قرآن نازل گشت.

قرآن کریم گروه انصار را که حتى در حال فقر و نیازمندى برادران مهاجر را بر خودشان مقدم داشتند، چنین توصیف کرده است: و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصة (یعنى دیگران را بر خود مقدم مى‏دارند هرچند خود نیازمند و فقیر باشند) .

مفسران در شان نزول این آیه داستانهاى متعددى نقل کرده‏اند از جمله «ابن عباس‏» مى‏گوید: پیامبر گرامى اسلام روز پیروزى بر یهود بنى‏نضیر به انصار فرمود:

«اگر مایل هستید اموال و خانه‏هایتان را با مهاجران تقسیم کنید و در این غنائم با آنها شریک شوید واگر مى‏خواهید اموال و خانه‏هایتان از آن شما باشد واز این غنائم چیزى به شما داده نشود؟».

انصار گفتند: هم اموال و خانه‏هایمان را با آنها تقسیم مى‏کنیم و هم چشم‏داشتى به غنائم نداریم و مهاجران را بر خود مقدم مى‏شمریم، آیه فوق نازل شد واین روحیه عالى آنها را ستود

به هرحال، زهد براساس فلسفه ایثار هیچ ربطى با رهبانیت و گریز از اجتماع ندارد، بلکه زائیده علائق و عواطف اجتماعى است و جلوه عالیترین احساسات انسان دوستانه و موجب استحکام بیشتر پیوندهاى اجتماعى است و گویاى نقش مهم اخلاق در حل مشکلات اقتصادى مى‏باشد.

همدردى و شرکت عملى در غم مستمندان و محرومان یکى دیگر از ریشه‏ها و فلسفه‏هاى زهد است. در جامعه‏اى که فقیر و محروم وجود دارد، شخص زاهد در درجه اول تلاش مى‏کند که وضع موجود را دگرگون سازد به تعبیر مولاى متقیان على‏علیه السلام خداوند از علما و دانایان هرجامعه این پیمان را گرفته که در برابر شکمخوارى ستمگران و گرسنگى ستمدیدگان سکوت نکنند.

و در درجه دوم با ایثار و تقسیم آنچه در دست دارد به رفع نیاز نیازمندان قیام مى‏کند، اما همین که مى‏بیند «کشته ازبس که فزون است کفن نتوان کرد»، با اظهار همدردى و شرکت عملى در غم نیازمندان، بر زخمهاى دل آنان مرهم مى‏گذارد.

على‏علیه السلام در دوران خلافتش که وارث اجتماع ناسالم بود و مى‏دید که جامعه‏اش به دو نیم: برخوردار و محروم تقسیم شده است، بیش از هر وقت دیگر زاهدانه زندگى مى‏کرد، مى‏فرمود:

«ان الله فرض على ائمة العدل ان یقدروا انفسهم بضعفة‏الناس کیلا یتبع بالفقر فقره‏» ( (خداوند بر پیشوایان دادگر فرض کرده است که زندگى خود را با طبقه ضعیف تطبیق دهند که رنج فقر، فقیران را ناراحت نکند).

و در ضمن نامه‏اى به عثمان بن حنیف فرماندار خود در بصره مى‏نویسد:

چگونه ممکن است هواى نفس بر من غلبه کند و حرص و طمع مرا وادار کند تا طعامهاى لذیذ را برگزینم. درحالى که ممکن است در سرزمین «حجاز» یا «یمامه‏» کسى باشد که حتى امید به دست آوردن یک قرص نان نداشته باشد و نه هرگز شکمى سیرخورده باشد، آیا من با شکمى سیر بخوابم درحالى که در اطرافم شکمهاى گرسنه و کبدهاى سوزانى باشند؟! .

«ااقنع من نفسى بان یقال : هذا امیرالمؤمنین ولا اشارکهم فى مکاره الدهر، او اکون اسوة لهم فى جشوبة العیش..».

(آیا به همین قناعت کنم که گفته شود: من امیر مؤمنانم؟ اما باآنان در سختیهاى روزگار شرکت نکنم؟! و پیشوایشان در تلخیهاى زندگى نباشم؟!).

چنانکه مى‏بینیم، زهد ناشى از همدردى و شرکت در غمخوارگى، به هیچ وجه ربطى به رهبانیت ندارد و مبنى بر گریز از اجتماع نیست، بلکه راهى براى تسکین آلام اجتماع مى‏باشد.