معارفی از جزء 29 قرآن کریم
چه کسانی هیزم جهنمند؟
نقش عقل و نقل در هدایت انسان
کلَُّمَا أُلْقِىَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلهَُمْ خَزَنَتهَُا أَ لَمْ یَأْتِکمُْ نَذِیرٌ(8) قَالُواْ بَلىَ قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا
وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شىَْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فىِ ضَلَالٍ کَبِیرٍ(9) وَ قَالُواْ لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ
مَا کُنَّا فىِ أَصحَْابِ السَّعِیرِ(10- ملک)
هرگاه که گروهى در جهنم انداخته می شوند، نگهبانانش از آنها مىپرسند: مگر بیم
دهندهاى برای شما نیامد؟ جواب می دهند: چرا؛ آمد ولى ما او را انکار کردیم و گفتیم:
خدا هیچ چیز نازل نکرده است و شما بیمدهندگان هم در گمراهى بزرگى هستید. آنگاه
مىگویند: اگر ما به دعوت نجاتبخش آنان گوش کرده بودیم یا در حقایق خلقت تعقّل
کرده بودیم؛ کارمان به اینجا نمی کشید و الان بین جهنمیان نبودیم.
مراد از « فَوْجٌ » در اینجا همان کفار و فاسقانی هستند که آنها را دسته دسته وارد
جهنم می کنند.(1) منظور از «خزنة» در اینجا ملائکهاى هستند که مامور بر آتشند و
انواع عذاب هاى جهنم را تدبیر مىکنند.
بنابراین هر دستهاى که به جهنم ریخته مىشوند، ملائکه جهنم با توبیخ از آنها
مىپرسند: مگر کسی که شما را از چنین عذابى بترساند برایتان نیامده بود؟ در
پاسخ آنها اعتراف مىکنند به اینکه نذیر برایشان آمد و از آتش دوزخ انذارشان کرد؛
ولى آنها تکذیبش کردند و به او افترا بستند.
مراد از «سمع» و «عقل» در اینجا عمل به مقتضای این دو است. بنابراین معنای
آیه این می شود: دوزخیان در پاسخ فرشتگان مىگویند: اگر ما در دنیا دستورات
رسولان را اطاعت کرده بودیم و یا در ادله و معارف آنها تعقل مىکردیم، امروز
در زمره اهل جهنم نبودیم و همانند ایشان در آتش جاودان، معذب نمىشدیم.(2)
دو نکته
1. این آیات، به اصلى ترین عامل سیهروزی دوزخیان اشاره کرده آن را به بهترین
وجه ممکن تحلیل می کند. می فرماید: خداوند متعال هم از یک سو گوش شنوا و عقل و
فطرت الهی به اینها داد و هم از سوى دیگر پیامبرانش را با دلائل روشن به سوی اینها
گسیل داشت؛ اگر اینها از این همه ابزار هدایت که در اختیارشان قرار گرفت بهره
می بردند هرگز سرانجامشان به جهنم ختم نمی شد. 2. روح انسان به مانند زمینی است
که خداوند متعال او را به چشمه درون (عقل) و نهر بیرون (وحی) مجهز کرد تا انسان
با بهره از این دو نهال جان خود را برویاند و به ثمر برساند؛ اما اگر آدمی با سوء
اختیار خود چشمه درون را کور کند و راه را بر نهر بیرون ببندد به هدف مطلوب از
خلقت(3) نرسیده و به ناچار کویر جان او در آتش خود ساخته خواهد سوخت.
کاری که هم ردیف کفر به خداست
وَ أَمَّا مَنْ أُوتىَِ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَالَیْتَنىِ لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ(25)... خُذُوهُ فَغُلُّوهُ(30)
ثُمَّ الجَْحِیمَ صَلُّوهُ(31) ... إِنَّهُ کاَنَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ(33)وَ لَا یحَُضُّ عَلىَ طَعَامِ الْمِسْکِینِ(34- حاقه)
و اما کسى که پرونده اعمالش را به دست چپش دهند، مىگوید: اى کاش پروندهام را
دریافت نمىکردم ... او را بگیرید و در غل و زنجیرش کشید؛ آن گاه به دوزخش دراندازید
... زیرا او به خداى بزرگ ایمان نمىآورده و مردم را به اطعام نیازمندان تشویق نمىکرده است.
بر اساس این آیات عده ای را نامه عمل به دست چپ می دهند و آنها را در غل و
زنجیر کشیده و به دوزخ می افکند و در مقام بیان علت این عذاب گفته می شود جرم
اینها دو چیز بوده: یکی اینکه به خداوند متعال ایمان نیاوردند و دیگر اینکه مردم را
برای کمک به نیازمندان و رفع حوائج آنها تشویق و ترغیب نمی کردند.
علامه طباطبایی(ره) در شرح « وَ لَا یحَُضُّ عَلىَ طَعَامِ الْمِسْکِینِ » می نویسد: یعنی
در مورد بینوایان سهل انگاری می کردند و رنجی که فقرا می کشیدند اهمیتی برای آنها نداشت.(4)
این آیات به روشنی معنایی که از آیه 19 سوره ذاریات فهمیده می شود را تایید می کند.
آن معنا این بود که بر اهل تقوا لازم است تا بخشی از اموال خود را برای رفع نیاز
نیازمندان اختصاص دهند و این غیر از واجبات مالی مانند خمس و زکات است. در این
فراز، کسانی که آن واجب را ترک کرده و نسبت به نیازمندان بی تفاوت باشند را تهدید
به عذابی می کند که قطعاً واقع خواهد شد.
نکته قابل توجه اینکه قرآن کریم این بی تفاوتی در حق مستمندان را گناهی بزرگ در
ردیف کفر به خداوند عظیم بیان می کند که این طرز بیان گویای شدت و عظمت این معصیت است.
عذاب فوری برای منکر ولایت
سَأَلَ سَائلُ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ(1- معارج)تقاضا کنندهاى تقاضاى عذابى کرد که واقع شد.
براساس شأن نزولی که برای این آیه از طریق شیعه و سنی به ما رسیده است این
تقاضا کننده « نعمان بن حارث» یا «نضر بن حارث» بود که به هنگام منصوب شدن
على علیه السلام به مقام خلافت و ولایت در غدیر خم و پخش شدن این خبر در شهرها،
بسیار خشمگین شد و خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: آیا این جریان
را از پیش خود به راه انداختی یا اینکه از ناحیه خداوند مآمور به اجرای آن بودی؟
پیامبر صلی الله علیه و آله با صراحت فرمود: از ناحیه خدا مأمور به انجام آن بودم.
او که باین سخن بیشتر ناراحت شده بود گفت: خداوندا! اگر این خلافت و ولایت حق است
و از ناحیه توست؛ سنگى از آسمان بر ما فرود آور! در این هنگام سنگى فرود آمد و بر
سر او خورد و او را به هلاکت رساند.(5)
باز هم تاکیدی بر لزوم کمک به نیازمندان
الْمُصَلِّینَ(22)الَّذِینَ هُمْ عَلىَ صَلَاتهِِمْ دَائمُونَ(23)وَ الَّذِینَ فىِ أَمْوَالهِِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ(24)
لِّلسَّائلِ وَ الْمَحْرُومِ(25- معارج)
نماز گزاران، آنان که همواره بر نمازشان مداوم و پایدارند و آنان که در اموالشان
حقّى معلوم است براى درخواست کننده [تهیدست] و محروم [از معیشت و ثروت].
این آیات نیز در کنار آیات 19 سوره ذاریات و 34 سوره حاقه، توجه و رسیدگی به
امور نیازمندان و رفع نیاز آنها را از وظایف مهم و حتمی مردم اهل ایمان و تقوا و نماز
بر شمرده و بر انجام آن تاکید می کند.
باز هم تکرار می کنیم که مراد از این حق در اموال واجبات مالی مشهور مثل زکات
نیست. علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه بر این معنا تاکید کرده و به اشاره به
روایتی از امام صادق علیه السلام می نویسد: بعضى از مفسرین حق معلوم را به زکات
واجب تفسیر کردهاند؛ اما در حدیثى از امام صادق علیه السلام(6) آمده که حق معلوم،
زکات نیست؛ بلکه مقدار معلومى است که به فقرا انفاق مىکنند.(7)
چه کسانی هیزم جهنمند؟
همین کسانی که در دنیا با ظلم و ستم خود آتش گناه و معصیت را در جامعه شعله ور
می کردند؛ در قیامت هم هیزم و وقود جهنم شده و با ورودشان هم خود می سوزند و هم
آتش دوزخ را شعله ورتر می کنند
وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا (15- جن)ستمگران که منحرفین از جاده عدالتند
هیزمان جهنمند.
این آیه از آیاتی است که با صراحت تمام اعلام می دارد که جهنم و عذاب آن باطن
همین گناهانی است که افراد در دنیا خود را به آن آلوده کردند. آیه مورد بحث نظیر
آیه 24 سوره بقره (فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاس) تبهکاران و ستمگران را هیزم و
عامل برافروختگی جهنم معرفی می کند؛ همین کسانی که در دنیا با ظلم و ستم خود آتش
گناه و معصیت را در جامعه شعله ور می کردند؛ در قیامت هم هیزم و وقود جهنم شده و
با ورودشان هم خود می سوزند و هم آتش دوزخ را شعله ورتر می کنند.
چه کردی آمدی جهنم؟
مَا سَلَکَکمُْ فىِ سَقَرَ(42)قَالُواْ لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ(43)وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ(44)وَ کُنَّا نخَُوضُ
مَعَ الخَْائضِینَ(45)وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ(46) حَتىَّ أَتَئنَا الْیَقِینُ(47- مدثر)
[به آنان رو کرده] مىگویند: چه چیز شما را به دوزخ وارد کرد؟ مىگویند: ما از
نمازگزاران نبودیم و به تهیدستان و نیازمندان طعام نمىدادیم و با فرورفتگان
[در گفتار و کردار باطل] فرومىرفتیم و همواره روز جزا را انکار مىکردیم تا
آنکه مرگ ما فرا رسید.
بر اساس این آیات، وقتی از دوزخیان سوال می شود چه کردید که اهل جهنم شدید؟
آنها چهار عامل را از مهمترین عوامل این بدعاقبتی خود معرفی می کنند و می گویند:
نخست اینکه ما از نمازگزاران نبودیم (قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ) که اگر نماز مىخواندیم
نماز ما را به یاد خدا مىانداخت و نهى از فحشاء و منکر مىکرد و ما را به صراط
مستقیم الهى دعوت مىنمود.(8) دیگر اینکه ما اطعام مسکین نمىکردیم (وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ
الْمِسْکِینَ) مراد از «اطعام مسکین»، انفاق بر تهى دستان جامعه است به مقدارى که
بتوانند کمر راست کنند و حوائجشان برطرف شود.(9) گرچه اطعام مسکین به معنى
غذا دادن به بینوایان است؛ ولى ظاهرا منظور از آن، هر گونه کمک به نیازمندیهاى
ضرورى نیازمندان مىباشد؛ اعم از خوراک و پوشاک و مسکن و غیر اینها.(10)
